نقش اروپا و ناتو در مناسبات امنیتی-دفاعی آلمان/ مناسبات تهران و برلین از شاه عباس تا احمدی نژاد

آلمان یکی از قدر تهای مهم اقتصادی و سیاسی اتحادیه اروپا است. این کشور با هدف همگرایی بیشتر اتحادیه اروپا علاوه بر بعد اقتصادی برای زمینه های سیاسی و امنیتی- دفاعی نیز توجه و اهمیت ویژه ای قائل است. آلمان برای تأمین منافع ملی خود یک نظام امنیت جمعی اروپایی را بر سازمان آتلانتیک شمالی (ناتو) ترجیح می دهد و لذا در راستای تقویت سازمان امنیت و همکاری اروپا (به موازات ایفای نقش خود در ناتو) تلاش های فراوانی نموده و می کوشد حفظ صلح در اروپا را به آن بسپارد. هرچند این امر چندان مورد رضایت آمریکا و انگلیس نیست.

مناسبات امنیتی – دفاعی آلمان در چارچوب اتحادیه ارو پا و ناتو

یکی از مهمترین تحولات در دوره بعد از وحدت در حوزه سیاست خارجی و امنیتی آلمان رخ داده است. تحول در دیدگاه آلمان در استفاده از نیروی نظامی (با اصلاح قانون اساسی) به عنوان ابزار پیشبرد اهداف سیاسی در جریان بوده است و این تحول با باز تعریف مفاهیم نقش سیاست خارجی آلمان و با تأکید فزآینده بر مسئولیت آلمان برای حفظ صلح و امنیت بین المللی همراه شده بود. این تغییر سیاست در جنگ هایی که در دهه 1990 آغاز شد کاملا آشکار است آلمان با اصلاح قانون اساسی و اجازه حضور نظامیان خود در عملیاتهای حفظ صلح دست به تحول جدی در دکترین امنیتی خود زد و همان طور که سیاستمداران این کشور طی دوران روند وحدت قول داده بودند آلمان آماده به عهده گرفتن نقش جدید خود در منطقه اروپا و جهان در جهت کمک به حفظ صلح و امنیت بین المللی شد.

اقدامات آلمان به ویژه در بحران کوزوو این تغییرات جدی را نشان داد و این مسئله را نمایان کرد که آلمان دیگر به مانند دوره جنگ سرد صرفاً به ایفای نقش اقتصادی اکتفا نکرده و از فرصت به دست آمده نهایت استفاده را خواهد کرد تا بتواند در تحولات سیاسی- امنیتی و دفاعی اتحادیه اروپا و همچنین نظام بین الملل به ویژه در چارچوب سیاست خارجی و امنیتی مشترک اروپا نقش فعال تری به عهده گیرد. بنابراین می توان حمایت های جدی آلمان از روند تقویت سازمان امنیت و همکاری اروپا، همکاری گسترده در ناتو، تشکیل ارتش مستقل اروپایی و اتخاذ سیاست مشترک امنیتی و دفاعی اروپا را در این راستا قلمداد کرد.

مناسبات اتحادیه ارو پا با ایران

روابط ایران و اتحادیه اروپا در ابتدا از سیاست منزوی کردن ایران در دوره جنگ هشت ساله متاثر شد. این در حالی است که ایران با اعضای مختلف اتحادیه اروپا از دیرباز در حوزه های مختلف دارای روابط بوده است. سفر "هانس دیتریش گنشر" وزیر خارجه وقت آلمان در سال 1984 را می توان نخستین دیدار یک مقام اروپایی از ایران پس از انقلاب اسلامی دانست. دومین سفر وی به تهران در سال 1992 سرآغاز مناسبات جدید بین ایران و اتحادیه اروپا بود.

ایران و اتحادیه اروپا بین سالهای 1993 تا 1997 مذاکراتی برای رفع ابهامات و گسترش همکاری های انجام دادند که به گفتگوهای انتقادی مشهور شد. مذاکرات بر اساس بیانیه اجلاس سران اتحادیه اروپا آغاز شد. این گفتگوها با موضوعاتی مانند توجه به اهمیت ایران در منطقه و انتقاد از نگاه ایران به حقوق بشر، تروریسم، قابلیت های تسلیحاتی، و صلح خاورمیانه، انتقاد متقابل ایران نسبت به نقض حقوق مسلمانان در اروپا، استانداردهای دوگانه اروپا در زمینه تروریسم و حمایت از اسرائیل انجام شد. چندین دور مذاکره بین ایران و اتحادیه اروپا و آلمان و ایران سبب شد اتحادیه اروپا با سیاست مهار دوجانبه آمریکا علیه ایران و عراق همراهی نکند.

پس از واقعه میکونوس این گفتگوها متوقف شد. اما در دوره ریاست جمهوری محمد خاتمی اروپایی ها اقبال بیشتری به ایران نشان دادند. پس از بروز حساسیت ها بر سر برنامه هسته ای ایران در سال 2002، مواضع اتحادیه اروپا تغییر کرده و طی سالهای بعد روابط دو طرف در سایه رویکردهای آمریکا و قطعنامه های شورای امنیت سازمان ملل قرار گرفت. 

روابط سیاسی ایران و آلمان

مناسبات دو کشور بر مبنای دشمن مشترک (عثمانی) آغاز شد. در اکتبر 1600 با دیدار سفیران شاه عباس (حسینعلی بیک بیات و آنتونی شرلی) با امپراتور رودلف دوم، مذاکره ای با هدف اتحاد علیه عثمانی و عدم صلح با عثمانی بدون اطلاع یکدیگر انجام شد. این واقعه آغازگر مناسبات سیاسی ایران و آلمان بود. پس از آن با اعزام هیئت های سیاسی بین دو کشور این روابط ادامه یافت.

با آغاز جنگ های سی ساله (1648-1618) در اروپا و نیز ضعف و هرج و مرج داخلی در ایران از جمله آغاز ضعف صفویه و حکومت افغان ها روابط دو جانبه با وقفه ای دویست و پنجاه ساله روبرو شد. این روابط با سفرهای ناصرالدین شاه به آلمان که در سالهای 1873، 1878 و 1889 انجام شد، به تدریج گسترش یافت و به برقراری مناسبات دیپلماتیک (افتتاح سفارت) انجامید. در سال 1885 سفارت ایران در آلمان توسط میرزا رضا خان مؤید السلطنه گرانمایه افتتاح شد. برلین پنجمین سفارت ایران بعد از پاریس، لندن، سن پترزبورگ و استانبول بود.

در دوران مشروطیت (1911-1906) هرج و مرج در ایران و نبودن فرصتی برای همکاری باعث توقف موقت مناسبات شد. طی سالهای جنگ جهانی اول (1918-1914) با وجود اعلام سیاست بی طرفی از طرف دولت ایران شاهد همراهی احساسی مردم ایران با آلمان ها هستیم. از جمله اینکه برخی رجال ایرانی طرفدار آلمان با مهاجرت از تهران، در قم کمیته دفاع ملی تشکیل دادند. برخی نیز در کرمانشاه دولت موقت ملی به ریاست نظام السلطنه مافی تشکیل دادده و با کمک افسران آلمانی قشون 4 هزار نفری جمع آوری کردند. همچنین کنسول آلمان در بوشهر (معروف به لارنس آلمانی) با برقراری روابط صمیمی با سران عشایر جنوب،تحرکاتی را در جنوب علیه انگلیسی ها سازمان داد. در دوره رضا شاه ایران به خاطر نیاز به صنعت همکاری های خود را با جمهوری وایمار (1933-1919) از سر گرفت. امضای موافقت نامه های دوستی ایران و آلمان در 1929، موافقت نامه تجاری در 1930 از نتایج این همکاری ها بود.

دوران حکومت هیتلر (1945-1933) در آلمان را می توان دوران اوج همکاری های دو جانبه دانست. در این دوره به علت تبلیغات فراوان در مورد اشتراک نژاد آریایی بین ایرانیان و آلمانی ها، همسانی ماهیت دیکتاتوری حاکم بر دو کشور و تلاش رضا شاه برای وارد کردن قدرتی جدید و نیز مخالفت نازی ها با فعالیت های کمونیستی و مخالفان رضاشاه روابط تهران-برلین تقویت شد به گونه ای که در 1937 آلمان مقام اول را در تجارت خارجی ایران کسب کرد.

با توجه به فضای سال های آغازین حکومت محمدرضا شاه که ایران تحت سیطره آمریکا و انگلیس قرار گرفته بود فرصت های همکاری ایران و آلمان غربی کاهش یافت. دو سال پس از تأسیس‌ جمهوری‌ فدرال‌ آلمان‌ در 1949، ایران‌ اقدام‌ به‌ تأسیس‌ سفارت خانه‌ در كلن‌ کرد. در سال 1954 کلیه‌ قراردادهای‌ بین‌ دو كشور كه‌ در نتیجه‌ جنگ‌ جهانی‌ دوم‌ به‌ حالت‌ تعلیق‌ در آمده‌ بود، مجددا اعتبار اولیه‌ خود را باز یافتند. طی سالهای بعد و با توجه به روابط تاریخی دو ملت، حضور تعداد زیادی از اتباع ایران در آلمان غربی، نیاز به همکاری اقتصادی با یکدیگر، وجود تفاهم سیاسی بین دو دولت در زمینه مسائل منطقه ای و جهانی و سلطه آمریکا بر اوضاع سیاسی و اقتصادی هر دو کشور مناسبات گسترده تر شد.

در سال 1974 آلمان غربی جایگاه اول را در تجارت خارجی ایران کسب کرد. در سال 1976 شاه به آلمان غربی رفت و این سفر زمینه همکاری های گسترده تر را فراهم کرد. از جمله مهمترین زمینه های همکاری ایران و آلمان در این دوره می توان به این موارد اشاره کرد: موافقت نامه بازرگانی (1952)،  موافقت نامه فروش اسلحه و همکاری تسلیحاتی (1966)،  موافقت نامه همکاری های فنی (1968)، پروتکل کمیسیون مشترک اقتصادی (1973)،  قرارداد مشارکت ایران در شرکت کروپ آلمان (1974)،  قرارداد احداث دو نیروگاه اتمی در بوشهر (1974)، موافقت نامه صدور گاز طبیعی ایران به آلمان غربی (1975، موافقت نامه همکاری برای گسترش پژوهش های علمی و فناوری (1975)، پروتکل کمیسیون مشترک اقتصادی (1975)، موافقت نامه تأسیس دانشگاه آلمانی در گیلان (1975)، موافقت نامه خرید شش فروند زیر دریایی از آلمان غربی (1978).

پس از پیروزی انقلاب اسلامی در ایران  آلمان با اعلام حمایت از حق تعیین سرنوشت توسط ملت ایران تصمیم به تداوم مناسبات دیپلماتیک با ایران گرفت. با این حال نگرانی خود را نسبت به اسلام سیاسی حاکم بر انقلاب و صدور احکام اعدام توسط دادگاه های انقلاب اسلامی اعلام کرد. در دوره جنگ 8 ساله ایران و عراق آلمان روابط سیاسی خود را با هر دو طرف حفظ کرد. دولتمردان آلمانی کاربرد سلاح های شیمیایی توسط عراق را که از طریق شرکت های آلمانی در اختیار ارتش صدام قرار گرفته بود، محکوم کردند. همچنین "هانس دیتریش گنشر" وزیر خارجه وقت آلمان غربی برای پایان دادن به جنگ نقش ویژه ای ایفا کرد. گنشر در جولای 1984 به عنوان اولین وزیر خارجه یک دولت عضو اتحادیه اروپا به تهران سفر کرد. قطعنامه 598 با تلاش های دیپلماتیک آلمان تنظیم شد و در دومین سفر گنشر به تهران که پس از آتش بس در نوامبر 1988 انجام شد، موافقت نامه فرهنگی ایران و آلمان به امضای مقامات دو طرف رسید.

قضیه میکونوس که به دنبال قتل 4 نفر از اعضای حزب دموکرات کردستان ایران در رستورانی در برلین رخ داد، چالش مهمی در روابط ایران و آلمان بود. در این حادثه دو تبعه لبنانی دستگیر شدند و دستگاه اطلاعاتی ایران متهم به دست داشتن در آن شد. در سال 1996 دادگاه رسیدگی کننده به این پرونده احضاریه ای برای وزیر اطلاعات وقت ایران (علي فلاحيان) صادر کرد. نتیجه این اقدام تیرگی روابط ایران و آلمان و توقف گفتگوهای انتقادی با اتحادیه اروپا بود.

با سفر محمد خاتمی به آلمان در جولای 2000 فصل جدیدی از روابط دو جانبه آغاز شد. بهبود روابط موجب حضور مؤثر ایران در اجلاس بین المللی افغانستان در بن در سال 2001، دیدارهای متقابل پارلمانی و حضور مقامات ایرانی در کنفرانس سالیانه بین المللی مونیخ شد. اما افشای برنامه هسته ای ایران در سال 2003 توقف گفتگوهای فراگیر و مذاکرات موافقت نامه تجارت و همکاری را به دنبال داشت.

در دوره محمود احمدی نژاد ترسیم سیاست خارجی جدید و موضع تند در قبال غرب، زیر سوال بردن هولوکاست و ارجاع پرونده هسته ای ایران به شورای امنیت موجب بروز تنش های جدیدی میان تهران و برلین شد که پیامدهای آن کاهش مناسبات تجاری و اقتصادی در پی تحریم ها، افزایش انتقادهای حقوق بشری و نقش آفرینی آلمان در مذاکرات هسته ای در کنار مشارکت در تحریم ها بر ضد ایران بود.

--------------

ادامه دارد